11 dingen die je moet weten over het VG puberbrein, prikkelverwerking en slaapproblemen
Zeven jaar geleden is het. Toen kwamen we erachter dat Bommel een prikkelverwerkingsstoornis heeft die slaapproblemen veroorzaakt. We gingen aan de slag met slaapmedicatie en een strakke structuur en dat bracht een enorme verbetering teweeg. Nu is Bommel 11 jaar. Ze is tiener. Puber. En er is een verandering merkbaar in haar slaappatroon. Dus vraag ik me af: hoe zit het met een verstandelijk gehandicapte (VG) puber met een prikkelverwerkingsstoornis en slaapproblemen?
– Met mijn dank aan Dr. Sigrid Pillen, Kinderneuroloog & Somnoloog. Dank dat je wederom een artikel met mij wilde schrijven over slaap! En dank voor jouw antwoorden op al mijn vragen. –
1. Bommels ontwikkelingsleeftijd is ongeveer 1 jaar. Houd ik daaraan vast m.b.t. haar slaap?
Sigrid: “Nee, slaap volgt je kalenderleeftijd. Een puber met een verstandelijke handicap is nog steeds een puber. Hormonen gaan opspelen en de biologische klok verschuift naar een later ritme. De slaapbehoefte neemt verder af. Een verstandelijke handicap houdt dat proces niet tegen. Vanaf het einde van de basisschool (leeftijd ± 10 jaar) gaat de biologische klok al verschuiven. De kalenderleeftijd van je kind is dus leidend als het gaat om zijn/haar slaappatroon.”
2. Oké, de biologische klok schuift op, maar mijn kind is na het avondeten simpelweg kapot!
“Ja, dat kan. Het feit dat het ritme verschuift wil niet zeggen dat je kind de dag ook langer volhoudt. Qua energie kan de dag ‘op zijn’, maar dat wil niet zeggen dat je kind ook al toe is aan slaap. De slaap komt pas als de biologische klok het seintje voor nacht geeft. Dat is op een vast tijdstip in de avond, ongeacht hoe de dag was. Dus het kan zijn dat je kind fysiek, qua prikkels of emoties helemaal klaar is met de dag om 18.30u, maar dat de slaap pas om 21u of 22u komt. En dat komt dus door de pubertijd en het verschuiven van die biologische klok.”
3. Is dat de reden dat Bommel na het naar bed gaan nu soms nog uren wakker ligt?
“Ja! Je ziet een oververmoeid kind en zult misschien denken: ‘Hoe dan?! Hoe kan ze nu niet in slaap vallen?’, maar dat zou inderdaad de reden kunnen zijn. Het kan best moeilijk zijn om onderscheid te maken tussen moeheid – omdat de dag en energie op is – en slaperigheid – omdat de slaap eraan zit te komen – bij kinderen zoals Bommel. Alle signalen om naar bed te gaan zijn er: donkere kringen onder de ogen, gapen, in de ogen wrijven en misschien soms zelfs mopperen of jengelen. Maar toch kan ze nog niet toe zijn aan slaap.”
4. Maar hoe los ik dit op? Moeten we dan niet gewoon de slaapmedicatie ophogen? Een hogere dosis erin en tukken maar!
“Meestal is dat niet de oplossing. Sowieso is slaapmedicatie geen totaaloplossing! Als je puber geleidelijk aan minder slaap nodig heeft, ga je dat niet oplossen met slaapmedicatie. Je kunt namelijk nooit meer slapen dan je nodig hebt. De vraag is dan niet: ‘Hoe krijg ik mijn kind eerder in slaap?’ Maar: ‘Wat is de juiste bedtijd en hoe zorgen we dat we samen op een goede manier de avond doorkomen?’
Ook is het bij pubers belangrijk om te kijken naar de slaaphygiëne. Dat zijn alle dingen die je wel en niet moet doen om de kans op een goede nachtrust zo groot mogelijk te maken. Je kunt hierbij denken aan het eten of drinken van dingen waar cafeïne in zit (cola, koffie, thee), schermgebruik, de balans in prikkels overdag, stressfactoren, etc. Want overprikkeling kan er ook bij pubers voor zorgen dat het slapen moeilijker gaat, net zoals bij jongere kinderen. Pas als laatste stap kun je naar het aanpassen van de medicatie gaan kijken.”
5. Slaap komt op een vast tijdstip in de avond, geef je aan, maar hoe kom ik dit te weten? Hoe bepaal ik een goede bedtijd voor mijn kind?
“Als je wilt schatten hoeveel slaap je kind nodig heeft, kun je naar de volgende dingen kijken:
– Hoeveel uur slaapt je kind nu en lijkt het daar genoeg aan te hebben? Functioneert het daarmee goed overdag?
– Hoeveel sliep je kind per nacht, toen het een periode goed sliep, en was dat boven of onder het gemiddelde voor die leeftijd?
– Is je kind vroeg of laat gestopt met een middagdutje?
Het is namelijk zo dat kinderen die op jonge leeftijd relatief weinig slaap nodig hebben, dat op oudere leeftijd ook hebben. Gemiddeld hebben pubers 8 tot 10 uur slaap per nacht nodig, maar bij sommigen kan dit ook 7 uur zijn, en anderen hebben nog 11 uur nodig. Als je de uren die je kind slaapt weet, kun je daarmee de optimale bedtijd bedenken. Hierbij heeft een avondmens liever iets latere bedtijden en een ochtendmens liever iets eerdere, maar dan zijn ze natuurlijk wel vroeg wakker.
Het kan ook helpen om een slaapdagboek (* te downloaden onderaan dit artikel) bij te houden. Dit dagboek is een makkelijk in te vullen, schematische weergave van de uren die je kind wakker in bed ligt en slaapt. Door dit een week of twee bij te houden krijg je inzicht in het slaappatroon van je kind. Dit is vaak ook het eerste wat gedaan wordt als je met je kind doorverwezen wordt naar een gespecialiseerd slaapteam. Die kunnen je ook helpen met het analyseren van het ingevulde dagboek.
Maar soms zien ouders zelf ook al een patroon. Bijvoorbeeld: je legt je kind standaard om 19.30u op bed, maar hij/zij valt altijd pas rond 21u in slaap. Dit kan een teken zijn dat het het proberen waard kan zijn om de bedtijd van je kind wat op te schuiven.”
6. Rusten en/of slapen overdag; een goed idee, of niet?
“Dat hangt van de leeftijd en persoonlijke situatie af. Maatwerk is ook hierbij belangrijk.
Vanaf een jaar of vijf moet je wat voorzichtiger worden met slapen overdag, zeker vanaf zeven jaar. Vooral bij kinderen die ’s nachts slecht slapen kan slapen overdag tot extra slaapproblemen leiden. Kinderen vanaf zes jaar hebben nog zo’n 9 tot 11 uur slaap per dag nodig. Als je daarvan 1-2 uur overdag slaapt, houd je nog maar weinig slaap over voor de nacht.
Kies liever voor een rustmoment met zo weinig mogelijk prikkels. Dat moment doe je beter ook niet meer in bed. Het kan zijn: in alle rust spelen of buiten een wandeling maken, of iets dergelijks. Kies iets wat past bij jouw kind en waarvan je weet dat het tot rust komt.
Sommige kinderen (ook pubers) kunnen de dag echt niet volhouden, veelal door medicatie of bijvoorbeeld epilepsie. Als slapen overdag geen problemen geeft in de avond en nacht, is het helemaal geen probleem om overdag te slapen. Maar als het slapen ‘s nachts slechter gaat, is het wel een signaal om de slaap overdag in te korten of helemaal te stoppen.
Ook kun je overstappen naar powernap. Een kort slaapje van max. 20 tot 30 minuten. Een kind moet dat overigens wel kunnen, niet alle kinderen kunnen powernappen.”
7. Ik moet eerlijk bekennen dat ik er niet naar uitkijk dat het slaapritme van Bommel naar later op de avond zou verschuiven. De avond is echt een rustmoment voor mezelf en de rest van het gezin.
“Heel begrijpelijk! Veel ouders hebben de avonden zelf hard nodig om bij te komen. De oplossing ligt alleen niet in het proberen om je zorgintensieve puber eerder in slaap te krijgen, of meer medicatie te geven. De vraag is: hoe komen we de avond op een goede manier door, waarbij alle gezinsleden een goede kwaliteit van leven hebben? Het gaat erom dat je op een creatieve manier zoekt naar wat jouw kind en jouw gezin helpt om de avond op een prettige manier door te komen tot het bedtijd is. Wat deze manier is, is voor iedereen natuurlijk anders. Daar is geen kant en klaar antwoord op.
Zo kun je ervoor kiezen om je kind wat langer op te laten blijven en nog bezig te houden. Misschien moet de hond nog uitgelaten worden of is er iemand in de omgeving of uit je zorgteam die hier iets in kan bijdragen. Maar voor veel ouders is dit geen oplossing of is je kind gewoon te moe om nog iets te doen.
In dit geval zou je jouw kind op hetzelfde tijdstip naar de kamer of naar bed kunnen laten gaan als nu, maar dan niet als bedtijd, maar als ‘kamer-/afschakeltijd’. Dat betekent dat hij/zij op de kamer of in bed is (dat moet natuurlijk wel veilig kunnen), met de lampen aan en/of de gordijnen nog open en met (veilig) speelgoed van overdag erbij. ‘Kamertijd’ is nog geen slaaptijd. En als het wel tijd is om te gaan slapen doe je jullie slaapritueel zoals je dat elke avond al doet.
Het voelt ook voor jezelf heel anders als je kind niet ‘wakker ligt’, maar ‘nog lekker even ligt af te schakelen’. Het tijdstip dat je kiest om de ‘kamertijd’ in te laten gaan, en hoe lang je deze laat duren, hangt af van wat je kind aankan qua alleen zijn, maar ook van wat jullie nodig hebben als gezin. Dat zal voor iedereen verschillend zijn.”
8. Is het trouwens erg als je kind nog wakker in bed ligt na het naar bed gaan, dus als het wel echt bedtijd is? Ik krijg daar bij Bommel altijd een beetje stress van. ‘Ga slapen’, denk ik dan!
“Pubers liggen ‘s avonds langer wakker. In Nederland ligt er best veel druk op goed slapen, zeker bij kinderen. We leggen de lat erg hoog. Die druk mag er af. Je kunt van verstandelijk gehandicapte kinderen (uitzonderingen daargelaten) over het algemeen geen perfecte slapers maken. Je hebt periodes dat het goed gaat en er zijn periodes dat het minder goed gaat. Voor kinderen met een levenslang ‘probleem’ is er geen totaaloplossing. Het is een complex systeem en er zijn maar een paar dingen die je kunt beïnvloeden. Je moet dan ook niet streven naar de meest optimale slaap, maar naar een zo optimaal mogelijk leven.
Leer een puber accepteren (voor zover dat dit kan) dat hij/zij soms langer wakker ligt. Dat is namelijk oké. Het is oké om even een tijdje wakker te liggen voor je in slaap valt. Ook voor ouders is het belangrijk om dit te accepteren. Dat haalt de druk van de ketel.
Bij pubers met een lichte tot matige verstandelijke handicap kan er nog iets mee gaan spelen, zeker als ze heel graag goed willen slapen. Als het dan niet lukt om te slapen, kunnen ze hierdoor gefrustreerd raken of erover gaan piekeren. Dit kan ook meespelen met het langer wakker liggen na het naar bed gaan. Goed om je hier als ouder bewust van te zijn. Het is niet helpend om dan te zeggen: ‘Je moet nu echt gaan slapen’. Zeg in plaats daarvan liever: ‘Ga maar lekker liggen relaxen, dan rust je goed uit’. Of ‘Ga nog maar even spelen en kies daarna maar een mooie droom uit, die slaap komt vanzelf wel een keer’.
Deze insteek – die veel meer gericht is op het accepteren van wakker liggen in plaats van het zo goed mogelijk moeten slapen – wordt bij volwassenen al steeds meer toegepast. Zo voorkom je namelijk die vicieuze cirkel waardoor je wakker blijft liggen.
De kijk op slaap is aan het veranderen. Een boek dat hier mooi op aansluit is ‘Slapen is niets doen’, van Aline Kruit. We zijn namelijk geneigd om van alles uit de kast te trekken om maar beter te slapen. Echter: hoe harder jij je best doet, hoe minder het werkt. Het werkt averechts. Deze insteek, die komt vanuit de psychologische behandelmethodiek Acceptance and commitment Therapy (ACT), is een richting die we, naar mijn mening, meer mogen gaan kiezen. Deze therapie wordt nu toegepast bij volwassenen. Ik denk dat een kinderversie of een versie die geschikt is voor pubers of volwassenen met een beperking ook heel fijn zou zijn. Nog volop werk aan de winkel dus!”
9. Bij Bommel speelt ook mee hoe ik in mijn vel zit als ouder. Het heeft effect op hoe goed ze wel/niet naar bed gaat. Het is alleen wel shit als ik m’n dag een keer niet heb! Herkenbaar?
“Jazeker! Hoe jij je als ouder voelt heeft beslist effect op hoe je kind naar bed gaat. Zeker bij zorgintensieve kinderen, die zijn vaak al gevoeliger en dus ook voor dit soort dingen.
Hoe jonger je kind, hoe meer het jou nodig heeft om de prikkels van overdag te verwerken. Jonge kinderen kunnen zichzelf namelijk niet tot rust brengen bij overprikkeling. Daar hebben ze de hulp van hun ouders bij nodig. Je kind reguleert zijn/haar emotie en overprikkeling via jou. Co-regulatie, heet dat. Het is dan alleen wel belangrijk dat je je als ouder rustig voelt. Ben je onrustig, boos of heb je stress, o.i.d. dan voelt je kind dat vaak feilloos aan en dan komt hij/zij ook niet tot rust.
De meeste kinderen leren zich in de loop van de jaren steeds beter zelf tot rust te brengen. Maar ook dan kunnen ze de stress in de omgeving wel degelijk oppikken en daarop reageren. Er zijn ook kinderen die sociaal emotioneel zo jong blijven, dat ze altijd iemand anders nodig hebben om rustig te worden.”
10. Pubers staan erom bekend dat ze lang uitslapen in het weekend. Dat wil ik als ouder ook wel! Kan ik mijn VG puber met een prikkelverwerkingsstoornis laten uitslapen?
“Pubers met een verstandelijke handicap beslissen minder snel zelf iets. Online gamen of afspreken met vrienden tot diep in de nacht is er voor hen helaas niet bij. Ze worden vaak in een strakker ritme gehouden. Daardoor zie je bij hen minder snel de hele extreme puberritmes ontstaan. Maar ook deze pubers kunnen de behoefte hebben om later te gaan slapen en wat uit te slapen. Bij een kind van 16 jaar is een bedtijd van rond de 22u bijvoorbeeld heel normaal. In het weekend slapen ze dan graag 1 tot 2 uur langer dan door de weeks. Pas op met nog langer laten uitslapen in het weekend want dat kan leiden tot inslaapproblemen op zondagavond. Hoe dit bij jouw puber uitpakt kun je van te voren niet altijd voorspellen. Voorzichtig uitproberen en goed kijken wat er gebeurt is dan het beste.”
11. Wat is – samenvattend – het belangrijkste dat ouders van VG pubers met een prikkelverwerkingsstoornis en slaapproblemen moeten weten?
“Slaap en het aanpakken van slaapproblemen is maatwerk. Ieder kind en iedere puber is anders, verstandelijk gehandicapt of niet. Er is dan ook geen one size fits all oplossing, helaas. Het is echt per kind verschillend wat wel/niet werkt.
Verder is het denk ik goed dat ouders van VG pubers weten dat ook hun kinderen de behoefte krijgen om later te gaan slapen als ze ouder worden. In de puberfase is het dus goed om je hier bewust van te zijn en aan te passen waar dat kan en nodig is. Het is hierbij belangrijk om naar creatieve manieren te zoeken waarop iedereen in het gezin de avond goed door kan komen.
En, als je er zelf niet uitkomt, schroom dan niet om gespecialiseerd advies in te schakelen. Er komen gelukkig steeds meer zogeheten slaapteams. Die hebben de kennis om ouders en hun kinderen verder te helpen met slaapproblemen. Want als de standaard aanpak niet werkt, loont het zeker om verder te zoeken. Ook bij pubers.”
* Download hier het slaapdagboek *
LEES OOK: 11 misverstanden over prikkelverwerking & slaapproblemen
Afbeelding: ramirezom, 123RF.com
